Het Proveniershof is een hofje in Haarlem, gelegen aan de Grote Houtstraat 140, de drukste winkelstraat van Haarlem. Het Proveniershof heeft wel de vorm van een hof, maar is anders dan ‘gewone’ hofjes niet gesticht door een gilde, een rijke particulier of een kerk. De naam Proveniershof dankt het hofje aan het feit dat hier tot 1866 een Proveniershuis te vinden was.

In de 15de eeuw stond op de plek van het Proveniershofje het katholieke vrouwenklooster Sint Michiel. In 1578 – ten tijde van de reformatie – werden de nonnen door de protestanten verjaagd. Drie jaar later werd het klooster en het omliggende terrein door de Prins van Oranje toegewezen aan de stad Haarlem als vergoeding voor de schade die de stad tijdens het Beleg van Haarlem had geleden. Het terrein werd in gebruik genomen door de Schutterij Sint Joris die het kloosterhof als oefenveld gebruikte; zo’n oefenveld heette in die tijd ‘De Doelen’. Daarmee had de stad Haarlem twee ‘Doelen’: de Cloveniersdoelen en de Sint Jorisdoelen. In 1592 werd het kloostergebouw vervangen door een nieuw ‘Doelengebouw’, dit gebouw staat er nog steeds en is nu het poortgebouw van het hofje. In 1681 besloot de stad Haarlem dat één Doelen voor de schutterij voldoende was. De Sint Jorisdoelen werd in 1682 onder toezicht van stadsbouwmeester Lieven de Key verbouwd tot ‘Heerenlogement’, een herberg voor mannen. De meeste huizen van het huidige Proveniershof dateren ook uit de 17de eeuw. Deze huizen, gebouwd achter het toenmalige heerenlogement, hadden niets met de herberg te maken, ze waren eigendom van de stad Haarlem en werden verhuurd aan particulieren.

Het heerenlogement was geen succes, daarom werd besloten de herberg om te vormen tot een proveniershuis. Dit proveniershuis werd in 1707 in gebruik genomen. ‘Provenier’ is een oud-Hollandse benaming voor ‘iemand die van preuves leeft, waarbij preuve gift betekent. Gratis was een verblijf in het Proveniershuis echter niet, de bewoners moesten zich inkopen. Hadden ze zich eenmaal ingekocht dan konden ze er tot hun levenseinde blijven wonen en werden ze voorzien van de meest noodzakelijke levensbehoeften.